Do zachowania wzrostu gospodarczego potrzebna jest zmiana sposobu myślenia o roli państwa w zapewnieniu usług społecznych i konieczność zwiększenia aktywności w tym obszarze podmiotów z sektora prywatnego i pozarządowego.
Bieżące wyzwania polityki społecznej w Europie
Na skutek kryzysu ekonomicznego z lat 2008-2009 wiele państw Europy Zachodniej zaczęło rewidować dotychczasowe podejście do polityki społecznej. Zaczęto także uwzględniać perspektywę odbiorców poszczególnych usług, którzy powinni być włączeni do ich planowania. Państwo przestaje być głównym inwestorem usług społecznych, a w ich realizację włączane są również organizacje pozarządowe czy przedsiębiorstwa społeczne. W oparciu o takie założenia poszukuje się innowacyjnych rozwiązań na narastające problemy społeczne. Kluczowymi obszarami wsparcia stają się pomoc dla samodzielnego funkcjonowania rodzin, umożliwienie łączenia ról społecznych (m.in. zawodowych i rodzinnych) przez promowanie elastycznych form zatrudnienia i upowszechnienie dostępu do instytucji opiekuńczych i edukacyjnych oraz upowszechnienie modelu dostosowywania się do ciągłych zmian rynku pracy, przez promowanie rozwiązań z zakresu uczenia się przez całe życie. W takim podejściu uwzględnia się również rolę zwiększającej się części poszczególnych społeczeństw, jaką stanowią osoby starsze. Dzięki poprawie jakości służby zdrowia oraz zmianie stylu życia Europejczycy żyją coraz dłużej. Zwiększenie się w rezultacie grupy osób w wieku poprodukcyjnym prowadzi do sytuacji, w której systemy zabezpieczenia emerytalnego trzeszczą w szwach. By temu przeciwdziałać warto umożliwić osobom starszym zachowanie aktywności, zarówno społecznej jak i zawodowej, odciążając w ten sposób publiczne systemy zabezpieczenia społecznego. Należy też przy tym traktować usługi społeczne jako inwestycje, z których nie tylko poszczególne jednostki, ale również całe społeczeństwo skorzystają potem na różne sposoby.
Takie zagadnienia były przedmiotem dyskusji na seminarium eksperckim „Innowacyjne inwestycje społeczne w politykach publicznych a wyzwania starzejącego się społeczeństwa”, zorganizowanego wspólnie przez Instytut Spraw Publicznych i Katedrę Studiów Europejskich Uniwersytetu Wrocławskiego pod koniec czerwca 2017 roku. Z jednej strony, miało ono na celu przedstawienie koncepcji innowacyjnych inwestycji społecznych (więcej o tej koncepcji w raporcie „Innowacyjne inwestycje społeczne”), będącej przedmiotem zainteresowania projektu „Innowacyjne Inwestycje Społeczne: Wzmocnienie społeczności lokalnych w Europie”(InnoSI). Z drugiej, jego uczestnicy podjęli dyskusję, jakich rozwiązań wpisujących się w filozofię inwestycji społecznych potrzebujemy w polityce społecznej, by odpowiedzieć na wyzwania dotyczące osób starszych w Polsce.
O projekcie InnoSI
W pierwszej części spotkania dr hab. Dorota Moroń i dr Małgorzata Michalewska-Pawlak z Uniwersytetu Wrocławskiego zaprezentowały podstawowe założenia projektu InnoSI wraz z podjętymi w nim działaniami (więcej o projekcie w języku angielskim na jego stronie). Wyniki podjętych w projekcie działań badawczych odniosły do sytuacji w Polsce, zauważając, że ciągle państwo jest u nas postrzegane jako główny inwestor usług społecznych, a w planowanie takich usług rzadko włącza się szerokie grono różnych interesariuszy. Podkreśliły też, że do zwiększenia roli inwestorów prywatnych, w tym pozarządowych, potrzebne są również odpowiednie rozwiązania systemowe, w tym, przede wszystkim, odpowiedni poziom rozwoju podmiotów spoza sektora publicznego. Podały w tym kontekście przykład Wielkiej Brytanii, gdzie sektor pozarządowy jest w dużym stopniu sprywatyzowany, niezależny od środków publicznych i wspierany przez społeczeństwo, w którym głęboko zakorzenione są wzorce obywatelskie. W Polsce tego wszystkiego niestety brakuje i dlatego bardziej zmierzamy w kierunku rozwiązań niemieckich, gdzie działalność pozarządowa jest finansowana ze środków publicznych. Sytuacja taka występuje jednak w Polsce w powiązaniu z niską kulturą obywatelską, na którą składa się również słaba świadomość roli organizacji pozarządowych dla właściwego funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego.
Wyniki ewaluacji projektu realizowanego w programie ASOS
W drugiej części swojego wystąpienia ekspertki z Wrocławia przedstawiły najważniejsze obserwacje pochodzące z przeprowadzonego w projekcie InnoSI badania studium przypadku gdańskiego projektu „Aktywni bez względu na wiek”, będącego przykładem inicjatywy realizowanej w ramach Rządowego Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych (ASOS) (jak podkreśliły ekspertki brakuje faktycznego badania efektów tego programu, wykraczającego poza proste wskaźniki ilościowe). Poddany ewaluacji projekt był realizowany w latach 2015-16 przez lokalną organizację pozarządową – Towarzystwo Edukacyjne Wiedza Powszechna. Działania były prowadzone w partnerstwie z miejscowymi instytucjami samorządowymi i innymi organizacjami pozarządowymi. Inicjatywa zakładała aktywizację gdańskich seniorów w wieku 60 i więcej lat, szczególnie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, będących w trudnej sytuacji ekonomicznej i posiadających ograniczoną zdolność korzystania z oferty edukacyjnej lokalnego Uniwersytetu Trzeciego Wieku (UTW). Dzięki udziałowi w zorganizowanych dla nich zajęciach seniorzy mogli uzyskać nową wiedzę i umiejętności, które miały im pozwolić na bardziej efektywne funkcjonowanie w zmieniającym się świecie oraz utrzymanie dobrej kondycji fizycznej, psychicznej i intelektualnej (opracowano m.in. autorski program zajęć kinezygerontoprofilaktyki).
Przeprowadzone w Gdańsku badania (ich wyniki przedstawia w języku angielskim skrót raportu z ewaluacji) o charakterze jakościowym pozwoliły zidentyfikować wiele korzyści uzyskanych przez uczestników projektu, odpowiadających na istotne problemy polskich seniorów. Okazało się, że działanie wywarło także pozytywny wpływ na organizację odpowiedzialną za projekt, a nawet publiczny system wsparcia (więcej o rezultatach projektu w raporcie „Innowacyjne inwestycje społeczne”). W ramach ewaluacji zbadano także społeczny zysk z inwestycji społecznej, oparty na analizie SROI wykorzystującej subiektywne deklaracje uczestników projektu, dotyczące tego, jak zmieniło się ich życie i sposób funkcjonowania dzięki zaangażowaniu w projekt. Przy przyjęciu tylko 2 letniego okresu referencyjnego obliczono w ten sposób, że osiągnięto zwrot wyłożonych środków finansowych na poziomie 64%. Już podczas dyskusji uczestnicy zauważyli, że jego wartość znacznie by wzrosła przy uwzględnieniu dłuższego okresu (10-20 letniego), w którym dostrzegalne stałoby się m.in. wydłużenie okresu samodzielnej aktywności uczestniczących w projekcie seniorów, co w rezultacie pozwoliłoby opóźnić moment objęcia ich bardzo kosztowną dla budżetu samorządowego usługą opieki ze strony Domu Pomocy Społecznej.
Systemowe rozwiązania z zakresu wsparcia aktywności seniorów w Gdyni
W kolejnej części spotkania wiceprezydent Gdyni, Michał Guć, zaprezentował system wsparcia osób starszych wypracowany w zarządzanym przez niego mieście. Opowiedział o jego oparciu na trzech głównych grupach działań, mających zapewniać seniorom dostęp do opieki, aktywności i partycypacji. Zaprezentował też całe spektrum działań, wpisujących się w poszczególne kategorie interwencji. Wyzwaniem dla miasta było przy tym stworzenie systemu, z którego będzie korzystała jak największa liczba osób starszych. Już w 2004 roku powołano w tym celu odrębną jednostkę budżetową zajmującą się organizowaniem usług dla seniorów, Centrum Aktywności Seniora, by oderwać wsparcie dla tej grupy od stygmatyzującego charakteru opieki społecznej, zbudować wśród jej przedstawicieli poczucie dumy oraz odrębną kadrę, wyspecjalizowaną we wspieraniu osób starszych. Centrum prowadzi lokalne UTW, organizuje zajęcia pozauniwersyteckie i sportowe oraz przekazuje 25 zadań zleconych lokalnym organizacjom pozarządowym i wsparcie dla 24 klubów seniora oraz sieci klubów miejskich, organizując przy okazji seniorom inne formy aktywności (jak wyjścia do instytucji kultury). Projektując usługi skierowane do osób starszych zadbano o wysłuchanie zdania seniorów na temat potrzebnego im wsparcia, czyniąc ich też współautorami projektowanych usług i doprowadzając do ich upodmiotowienia. Na takich zasadach oparty był „Gdyński dialog o jakości usług opiekuńczych”, w którym wzięli udział wszyscy interesariusze (seniorzy, ich opiekunowie, przedstawiciele odpowiednich instytucji, itd.).
Podjęto również starania w celu dowartościowania seniorów i uwzględnienia ich opinii w trakcie miejskich konsultacji społecznych, przeprowadzając je nie tylko za pomocą narzędzi internetowych. Włączono ich także w dyskusje dotyczące zagospodarowania przestrzennego, między innymi w formie Gdyńskiego Dialogu o Przestrzeni. W jego trakcie organizowano spacery badawcze z udziałem osób starszych, którzy mogli podczas nich ocenić konkretne miejsca w mieście. W ciągu tych działań starano się budować pozytywny sposób postrzegania samych siebie przez seniorów oraz wspierać ich dumę. Temu służył również projekt „Mapy sentymentalne”, podjęty w ramach rewitalizacji obszarów miejskich. Mieszkańcy tworzyli w nim mapy dotyczące przeszłości poszczególnych miejsc, a w sposób naturalny najaktywniejszą grupą byli przy tym seniorzy, znający poszczególne fragmenty miasta od dekad. W oparciu o wyniki tej pracy konstruowano plany rewitalizacji poszczególnych miejsc.
Doświadczenia uzyskane dzięki całej tej pracy pozwoliły magistratowi Gdyni dojść do wniosku, iż prowadzona przez miasto polityka społeczna nie powinna być kształtowana odrębnie do poszczególnych grup wiekowych mieszkańców, ale musi mieć charakter międzypokoleniowy i być oparta na myśleniu horyzontalnym. Należy w jej ramach poszukiwać rozwiązań dopełniających się zamiast kompromisowych, bo te ostatnie często tak naprawdę nie spełniają oczekiwań żadnej grupy mieszkańców. Zauważono także, jak ważna jest właściwa komunikacja mieszkańcom celów prowadzonych działań.
Wątek ten został w trakcie późniejszej dyskusji podjęty przez obecnego na sali przedstawiciela warszawskiego urzędu miasta, który zauważył, że polityka społeczna wielkich miast w Polsce jest realizowana w tych samych kierunkach (zapewnienie: opieki, aktywności i partycypacji), choć w oparciu o różne narzędzia. Podkreślił też, że należy do tego dodać jeszcze skierowane do społeczności lokalnych działania komunikacyjne, mające na celu budowanie wizerunku pozytywnej starości i wzmacniania tych form aktywności, w które seniorzy już się angażują. Zaznaczył również, że zyski osiągnięte dzięki programowi ASOS byłyby większe, gdyby interwencje w jego ramach były w bardziej systemowy sposób planowane w porozumieniu z lokalnymi samorządami i chodzi o coś więcej, niż zdarzająca się już teraz realizacja poszczególnych projektów w partnerstwie z samorządem.
Rola „srebrnej gospodarki” i upowszechnienia wielosektorowości interwencji społecznych
Uczestnicy seminarium rozmawiali również o roli tzw. srebrnej gospodarki, zauważając, iż osoby starsze są w niej najczęściej traktowane przedmiotowo – tylko jako odbiorcy dedykowanych im dóbr i usług. W tym kontekście obserwujemy taż wzrastanie części rynku, w której przedsiębiorcy dostosowują się do potrzeb osób starszych (czego przykładem mogą być oferty wyjazdów turystyczno-zdrowotnych, specjalne kosmetyki, usługi opiekuńcze, itd.). Wspieranie aktywności zawodowej samych seniorów (możliwej m.in. w formie przedsiębiorczości społecznej) jest utrudnione ze względu na obowiązujące rozwiązania systemowe – prowadzoną zgodnie z prawem aktywność zawodową seniorów uniemożliwiają zasady przyznawania zabezpieczenia emerytalno-rentowego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
Uczestnicy spotkania zgodzili się również, iż do szerszego oparcia wsparcia dla seniorów na koncepcji inwestycji społecznych potrzeba lepszego zrozumienia dla idei wielosektorowego planowania i realizacji usług skierowanych do osób starszych. Obecnie u przedstawicieli podmiotów publicznych, od których zależy to wsparcie (m.in. kierowników DPS-ów, kadry zarządzającej w samorządach) jest z tym raczej słabo. Warto działania uświadamiające takie osoby połączyć ze zwiększeniem ich wiedzy dotyczącej potencjalnej roli organizacji pozarządowych oraz przedsiębiorstw społecznych.
Opracował: Filip Pazderski
Prezentacje z seminarium:
Innowacyjne inwestycje społeczne wprowadzenie - F. Pazderski
Najwazniejsze ustalenia z projektu - D. Moron, M. Michalewska-Pawlak
Wpływ programu ASOS na aktywizację społeczną seniorów - D. Moron, M. Michalewska-Pawlak
Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o koncepcji innowacyjnych inwestycji społecznych, przeczytaj raport ISP.
Dalsze informacje o projekcie InnoSI w języku polskim dostępne są na lokalne stronie projektu oraz pod adresem filip.pazderski@isp.org.pl, a w języku angielskim na stronie http://innosi.eu/.
