Raport porównawczy w projekcie ENGAGED zawiera przegląd wybranych regulacji i praktyk czasu pracy w krajach projektu: Hiszpania, Włochy, Polska, Litwa, Serbia i Północna Macedonia. Można wyróżnić trzy klastry, które pokrywają się z podziałem geograficznym: kraje Południowej Europy, kraje Europy Środkowo-Wschodniej, oraz kraje Zachodnich Bałkanów.
W pierwszym z tych klastrów minimalne standardy regulacyjne wyznaczane są przez powszechne prawo stanowione. Natomiast duże znaczenie odgrywa autonomiczny dialog społeczny i układy zbiorowe pracy (na poziomie krajowym, sektorowym i lokalnym), których zapisy różnią się znacznie w zależności od uwarunkowań. Stopień pokrycia układami zbiorowymi pracy jest stosunkowo wysoki (Hiszpania – 70%, Włochy – 80%), a uzwiązkowienie utrzymuje się na średnim poziomie (Hiszpania –19%, Włochy – 35%). Można odnaleźć również zaawansowane (bardziej niż w pozostałych klastrach) rozwiązania w zakresie elastyczności czasu pracy, które dotyczą tygodniowego czasu pracy, sezonowego harmonogramu pracy, ale także możliwości godzenia ról społecznych i większej równowagi między życiem i pracą. Hiszpania i Włochy są krajami o wyraźnie krótszym i spadającym czasie pracy w porównaniu do pozostałych klastrów. Ta cecha dotyczy w szczególności sektora administracji publicznej, w której sektorowe układy zbiorowe pracy ustalają średni czas pracy na niższym poziomie (odpowiednio 37,5 godzin tygodniowo w Hiszpanii i 36 we Włoszech). Oba analizowane kraje należą do grupy państw o najkrótszym średnim czasie pracy w administracji publicznej spośród krajów Unii Europejskiej. W Hiszpanii i Włoszech obserwuje się również wyraźnie wyższy na tle pozostałych analizowanych państw udział zatrudnienia w niepełnym wymiarze. Nie przekracza on jednak średniej dla krajów Unii Europejskiej. To rozwiązanie częściej wybierają kobiety we wszystkich analizowanych krajach. Większość pracujących w ten sposób wolałaby jednak zatrudnienie pełnoetatowe.
Klaster krajów Europy Środkowo-Wschodniej obejmujących w tym badaniu Litwę i Polskę charakteryzuje się dominacją znaczenia regulacji ustawowych i niewielkim znaczeniu regulacji czasu pracy w porozumieniach zbiorowych. Jest to wynik względnej słabości partnerów społecznych i zbiorowych stosunków pracy w tych krajach. Układy zbiorowe pracy pokrywają ledwie 15% pracowników, a uzwiązkowienie sięga 10% w Litwie i 13% w Polsce. Nawet rozwiązania specyficzne w różnych podsektorach sektora publicznego ustalane są ustawowo lub na mocy rozporządzeń, nie zaś w ramach układów zbiorowych. Ograniczenia co do czasu pracy mają najczęściej charakter minimalny wynikający z dyrektyw UE lub innych umów międzynarodowych. Prawodawstwo zakłada natomiast daleko posuniętą elastyczność w zakresie okresu rozliczania czasu pracy, który w Polsce może być wydłużony nawet do 12 miesięcy. Mając na uwadze te czynniki nie jest zaskakujący fakt, że w obu tych krajach średni czas pracy znacznie przekracza średni wynik w krajach Unii Europejskiej, szczególnie dotyczy to Polski plasującej się na szczycie rankingu w tej kategorii (pow. 40 godzin tygodniowo). Można zauważyć niewielki spadek w tym zakresie w Polsce, Litwa natomiast po okresie spadku do 2014 roku zaczął rosnąć w ostatnich latach w związku z brakiem rąk do pracy. W sektorze administracji publicznej natomiast średni tygodniowy czas pracy utrzymuje się na stabilnym poziomie bliskim przepisowym 40tu godzinom. Zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy cieszy się najmniejszą popularnością w tych krajach i do tego spada jego udział w ostatnich latach, w tym także spada i tak dość niski odsetek osób chcących pracować w pełnym wymiarze.
W klastrze państw Zachodnich Bałkanów regulacje czasu pracy są zbliżone i głównie są efektem ustawodawstwa powszechnego. Pewną rolę w tym zakresie jednak odgrywają także układy zbiorowe pracy, w ramach których może zostać obniżony tygodniowy czas pracy – nie niżej jednak niż do 36 godzin. Pokrycie układami zbiorowymi pracy jest pełne przypadku Północnej Macedonii, badacze jednak oceniają, że wdrażanie zapisów powszechnego układu zbiorowego jest niezadowalające. W Serbii układy zbiorowe pokrywają około połowy pracowników. W analizowanych państwach poziom uzwiązkowienia jest nadal względnie wysoki i przekracza 30%. Można zatem wnioskować, że siła przetargowa partnerów społecznych może być potencjalnie większa niż w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Oba kraje charakteryzuje dość sztywne prawodawstwo w niewielkim stopniu pozwalające na korzystanie z rozwiązań elastycznej aranżacji czasu pracy, co jest przedmiotem apeli ze strony partnerów społecznych o jego zmianę w kierunku lepszego zaspokajania różnorodnych potrzeb pracowników i pracodawców. Zarówno Serbia jak i Północna Macedonia dostosowują stopniowo swoje standardy legislacyjne do prawodawstwa Unii Europejskiej w związku z procesem przedakcesyjnym. Średni tygodniowy czas pracy w Serbii i Północnej Macedonii jest najwyższy spośród analizowanych krajów. W 2008 roku sięgał on nawet ponad 44 godziny w Macedonii, w ostatnich latach jednak znacznie spadł do 41,5 godzin w Północnej Macedonii i 42,7 godzin w Serbii. Na tym tle średni tygodniowy czas pracy w administracji publicznej na poziomie 40-41 godzin wyraźnie się wyróżnia i jest tylko niedużo wyższy niż w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy ma charakter śladowy w Północnej Macedonii (3,4%) oraz nieco większe w Serbii (9,1%), który jest nieco wyższy niż w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, ale wciąż zdecydowanie niższy niż w klastrze krajów Południowej Europy. W obu krajach odsetek nieintencjonalnego zatrudnienia w niepełnym wymiarze jest wysoki.
Projekt
ENGAGED jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach linii budżetowej „Improving Expertise in the field of Industrial Relations“. Numer umowy grantowej: VP/2019/0100.
