Ostatnie lata to czas szeregu nakładających się na siebie kryzysów, które negatywnie wpływają na bezpieczeństwo żywnościowe Polski i świata. Kryzys gospodarczy i energetyczny, wojna w Ukrainie, zanikanie bioróżnorodności, wzrost obszarów z niedoborem wody, intensyfikacja rolnictwa, postępująca degradacja jakości wód i gleb, długie łańcuchy dostaw - to tylko niektóre z wyzwań. Jednocześnie rolnictwo boryka się z wieloma problemami strukturalnymi, wśród których można wymienić m.in. niestabilność produkcji rolnej, zmniejszającą się liczbę gospodarstw (zwłaszcza mniejszych), malejący udział dochodów z działalności rolniczej, rosnące uprzemysłowienie produkcji rolnej, wysokie koszty środowiskowe i klimatyczne intensyfikacji produkcji. Następuje koncentracja ziemi. Coraz więcej osób odchodzi z rolnictwa, nie mając gwarancji utrzymania się ze swojej działalności. Polska wieś wyludnia się i starzeje.
Kryzys klimatyczny nasila te problemy. W Polsce obserwuje się częstsze i dłuższe susze hydrologiczne, zmniejszenie zasobów wodnych, susze glebowe, a jednocześnie prognozuje się częstsze powodzie, ekstremalne zjawiska pogodowe (np. gwałtowne burze, gradobicia), wahania rozpoczęcia okresu wegetacyjnego i występowania przymrozków wiosennych, a także pojawianie się nowych chorób i szkodników na skutek nieregularnych i ciepłych zim. Wszystko to zwiększa ryzyko strat i dalszej niestabilności produkcji rolniczej (zagrożona jest m.in. uprawa zbóż ozimych i jarych, które dominują w strukturze zasiewów) . Wpływa także na całe społeczeństwo konsumentów żywności, w tym na osoby i rodziny o niskich dochodach, które na skutek wzrostu cen żywności nie będą w stanie pozwolić sobie na zakup żywności wysokiej jakości.
Wszystkie te wyzwania stanowią bardzo ważny kontekst dla procesu transformacji niskoemisyjnej oraz adaptacji sektora rolnictwa i żywności do zmiany klimatu.
W jaki sposób budować w Polsce w kolejnych dekadach bezpieczeństwo żywnościowe, uwzględniając z jednej strony konieczność przeprowadzenia transformacji rolnictwa w kierunku bardziej zrównoważonym, a z drugiej wielowymiarowy kryzys? W jaki sposób wspierać rolnictwo i rolników w okresie transformacji, by także w odniesieniu do tej grupy społecznej proces ten można było uznać za sprawiedliwy? Gdzie szukać potencjału zmian, a co może utrudnić transformację rolnictwa i znalezienie rozwiązań związanych z poprawą bezpieczeństwa żywnościowego? Jednym z ważnych wymiarów budowania bezpieczeństwa żywnościowego powinno być szukanie nowego modelu zarządzania produkcją rolną, w którym m.in:
- producenci rolni mają silniejszą pozycję w relacjach z handlem i przetwórstwem dzięki uczestnictwu w różnych formach samoorganizacji, skracaniu łańcuchów dostaw, korzystaniu ze sprzedaży bezpośredniej, sprzedaży internetowej czy rozwijaniu modeli współpracy z konsumentami takimi jak, Rolnictwo Wspierane przez Społeczność,
- zwiększona jest przewidywalność i warunki gospodarowania w rolnictwie za sprawą skutecznych mechanizmów reagowania na sytuacje kryzysowe,
- rolnicy są świadomi znaczenia ochrony przyrody, bioróżnorodności i klimatu, a także wiedzą, jakie działania zaradcze w tej materii podejmować oraz mają zapewnione sprzyjające warunki i wsparcie, by to robić,
- istnieją mechanizmy adaptacji rolnictwa do zmiany klimatu,
- konsumenci mają wiedzę na temat produkcji żywności, jej kosztów środowiskowych, znają korzyści wynikające z krótkich łańcuchów dostaw i korzystania z żywności lokalnej.
W prezentowanym raporcie na kwestie transformacji rolnictwa i bezpieczeństwa żywnościowego patrzymy z perspektywy małych i średnich rolników i rolniczek. Wnioski i dane, które prezentujemy, opierają się na badaniach jakościowych i ilościowych przeprowadzonych wśród tej grupy w czerwcu i lipcu 2023 roku metodą indywidualnych wywiadów grupowych (10 rozmów) oraz techniką wywiadów CAWI - ankiet internetowych wśród uczestników panelu Opinie.pl, skupiającego sto dwadzieścia tysięcy panelistów (207 wywiadów z rolnikami i rolniczkami, próba ogólnopolska).
Zaprezentowane wnioski stanowią uzupełnienie danych pozyskanych w badaniu konsumentów i opisanych w raporcie Instytutu Spraw Publicznych pt. „
Na widelcu. Konsumenci a transformacja systemu żywnościowego”.
Mam nadzieję, że obie te publikacje posłużą zwróceniu uwagi opinii publicznej na wagę tematu rolnictwa i jego transformacji prośrodowiskowej i proklimatycznej w kontekście bezpieczeństwa żywnościowego Polski, a także wsparciu rolników i rolniczek w obliczu transformacji i innych wyzwań, które przed nimi stoją.
Zapraszam do lektury!
Paulina Sobiesiak-Penszko
Publikacja powstała w ramach projektu „Bezpieczeństwo żywnościowe, ochrona klimatu i sprawiedliwa transformacja polskiego rolnictwa” realizowanego z grantu European Climate Foundation.
. 
