Zmiana klimatu, kryzys gospodarczy i energetyczny, wojna w Ukrainie, zanikanie bioróżnorodności, wzrost obszarów z niedoborem wody, intensyfikacja rolnictwa, postępująca degradacja jakości wód i gleb, długie łańcuchy dostaw to tylko niektóre z czynników, które negatywnie wpływają na bezpieczeństwo żywnościowe Polek i Polaków.  Jednocześnie w nadchodzących dekadach polskiej rolnictwo czeka wiele zmian związanych z transformacją niskoemisyjną oraz adaptacją do zmiany klimatu. 

Sytuacja ta powinna skłonić do poszukiwania rozwiązań adekwatnych do wyzwań, przed którymi stoimy. Jednak tematy bezpieczeństwa żywnościowego, podobnie jak temat sytuacji samego rolnictwa i rolników oraz transformacji funkcjonują na marginesie debaty publicznej. Powracają one na agendę publiczną przede wszystkim w kontekście kolejnych kryzysów, które dotykają rolnictwo i protestów tej grupy społecznej podejmowanych w związku z brakiem strategii i przygotowania państwa do reagowania na sytuacje kryzysowe. 

Bilans ostatnich dekad rozwoju wsi i polskiego rolnictwa jest niejednoznaczny. Z jednej strony, między innymi dzięki transferom ze wspólnej polityki rolnej, wzrosły dochody rolnictwa, otworzył się dostęp do rynków państw członkowskich Unii Europejskiej. Polska wieś unowocześniła się i zmodernizowała. Jednocześnie pojawiło się wiele nowych wyzwań, wśród których można wymienić m.in. niestabilność produkcji rolnej, zmniejszającą się liczbę gospodarstw (zwłaszcza mniejszych), malejący udział dochodów z działalności rolniczej, rosnące uprzemysłowienie produkcji rolnej, wysokie koszty środowiskowe i klimatyczne intensyfikacji produkcji. Następuje koncentracja ziemi. Coraz więcej osób odchodzi z rolnictwa – wzrost dochodów po wejściu Polski do UE wciąż nie gwarantuje szczególnie wielu małym gospodarstwom możliwości utrzymania się z działalności rolniczej. Polska wieś wyludnia się i starzeje. 

Sytuacja ta jest wynikiem wielu problemów strukturalnych związanych zarówno z propagowanym modelem rolnictwa skierowanym na intensyfikację produkcji, zwiększanie wydajności i obniżanie cen, jak i niestabilnością cen, presją handlowców i słabą pozycją rolników na rynku. 

Jednocześnie rolnictwo jako jeden z pierwszych sektorów gospodarki zaczęło odczuwać negatywne konsekwencje zmiany klimatu. W Polsce obserwuje się przede wszystkim częstsze i dłuższe susze hydrologiczne, zmniejszenie zasobów wodnych, susze glebowe, a jednocześnie prognozuje się częstsze powodzie, ekstremalne zjawiska pogodowe (np. gwałtowne burze, gradobicia), wahania rozpoczęcia okresu wegetacyjnego i występowania przymrozków wiosennych, pojawianie się nowych chorób i szkodników na skutek nieregularnych i ciepłych zim. Wszystko to zwiększa ryzyko strat i dalszej niestabilności produkcji rolniczej (zagrożona jest m.in. uprawa zbóż ozimych i jarych, które dominują w strukturze zasiewów). Wpływa także na całe społeczeństwo konsumentów żywności, w tym na osoby i rodziny o niskich dochodach, które na skutek wzrostu cen żywności nie będą w stanie pozwolić sobie na zakup żywności wysokiej jakości.

Biorąc to wszystko pod uwagę budowanie bezpieczeństwa żywnościowego powinno opierać się m.in. na wprowadzaniu nowego modelu zarządzania produkcją rolną, w którym:

• producenci rolni mają silniejszą pozycję w relacjach z handlem i przetwórstwem dzięki uczestnictwu w różnych formach samoorganizacji, skracaniu łańcuchów dostaw, korzystaniu ze sprzedaży bezpośredniej, sprzedaży internetowej czy rozwijaniu modeli współpracy Rolnictwo Wspierane przez Społeczność,
• zwiększona jest przewidywalność i warunki gospodarowania za sprawą wypracowanych mechanizmów reagowania na sytuacje kryzysowe,
• rolnicy mają świadomość znaczenia ochrony przyrody, bioróżnorodności i klimatu, a także wiedzę, jakie działania podejmować i środki by te rozwiązania wdrażać, 
• istnieją mechanizmy adaptacji rolnictwa do zachodzących zmian klimatu, 
• konsumenci mają wiedzę na temat produkcji żywności, jej kosztów środowiskowych, znają korzyści wynikające z krótkich łańcuchów dostaw i korzystania z żywności lokalnej (w tym korzyści finansowe).

Celem projektu jest znalezienie odpowiedzi na poniższe pytania poprzez zbadanie opinii zarówno rolników, jak i konsumentów:

• W jaki sposób budować w Polsce w kolejnych dekadach bezpieczeństwo żywnościowe, uwzględniając z jednej strony konieczność przeprowadzenia transformacji rolnictwa w kierunku bardziej zrównoważonym, a z drugiej wielowymiarowy kryzys, w tym zmianę klimatu? 
• W jaki sposób wspierać rolnictwo i rolników w okresie transformacji? 
• Jaką rolę w transformacji rolnictwa mogą odegrać konsumenci? 
• Jaki jest potencjał budowania bezpieczeństwa żywnościowego i wsparcia rolnictwa w oparciu o lokalne systemy żywnościowe (produkcja, przetwórstwo i dystrybucja) oraz małe i średnie gospodarstwa dominujące w Polsce w strukturze wielkości gospodarstw? 
• Gdzie leży potencjał, jak i bariery po stronie rolników i konsumentów, które mogą utrudnić transformację rolnictwa i znalezienie rozwiązań związanych z poprawą bezpieczeństwa żywnościowego?

Badania posłużą także:

• zidentyfikowaniu czynników pozytywnie i negatywnie wpływających w polskim kontekście na bezpieczeństwo żywnościowe i transformację rolnictwa, 
• analizie możliwości transformacji rolnictwa w obliczu stojących przed nim wyzwań, w tym narzędzi i sposobów wsparcia rolnictwa i rolników w okresie transformacji poprzez rozwój lokalnych systemów żywnościowych, 
• zidentyfikowaniu postaw i gotowości konsumentów żywności do wsparcia i bezpośredniego zaangażowania w proces transformacji rolnictwa i budowy bezpieczeństwa żywnościowego.

Realizację projektu przewidziano na 9 miesięcy (maja 2023 - styczeń 2024).

Kierowniczka projektu: dr Paulina Sobiesiak-Penszko, paulina.sobiesiak@isp.org.pl
Koordynatorka projektu: Katarzyna Banul-Wójcikowska, katarzyna.banul@isp.org.pl

Projekt jest realizowany z grantu European Climate Foundation

Publikacje wydane w ramach projektu:

Prezentacja:  Zielona transformacja polskiego rolnictwa. Gdzie jesteśmy? Co dalej?

Prezentacja: Czy konsument zmieni polskie rolnictwo?

Raport: Na widelcu. Konsumenci a transformacja systemu żywnościowego