Z nowym rokiem zaczęła obowiązywać pierwsza część zapisów podpisanej przez Prezydenta RP w ostatnich dniach listopada 2010 r. nowelizacji ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnoprawnych (Dz. U. nr 226 poz. 1475). Główną przesłanką do podjęcia prac nad tym dokumentem, wyrażoną w dołączonym do niego uzasadnieniu, była konieczność wszczęcia natychmiastowych działań, które pozwoliłyby zapobiec utracie płynności finansowej PFRON od 2011 r. W dokumencie brakuje jednakgłębszego zastanowienia się nad celami społecznymi leżącymi po stronie osób niepełnosprawnych i ich środowisk lokalnych, jakich osiągnięciu powinny służyć przewidziane ustawą mechanizmy. Zauważa się w nim tylko prozatrudnieniowe oddziaływanie wprowadzonych dotychczas rozwiązań w stosunku do osób niepełnosprawnych. Lektura tekstu nowelizacji prowadzi jednak do refleksji, iż taka konstatacja nie przełożyła się na działania umożliwiające  wzmocnienie, czy chociaż utrzymanie tego trendu. Przeciwnie, proponuje się rozwiązania, które doprowadzić mogą do jego odwrócenia (więcej o tym poniżej).  Wprowadzone w ustawie zapisy rozszerzają, co prawda, wsparcie w zatrudnianiu osób o wysokim stopniu niepełnosprawności oraz osób niepełnosprawnych z grupy specjalnej. Trudno jednak oprzeć się wrażeniu, że głównym zamierzeniem autorów omawianej ustawy było jednak uzyskanie oszczędności w systemie wsparcia zatrudnienia osób niepełnosprawnych administrowanego przez PFRON. W obliczu zapaści autorom wyraźnie zależało też na czasie i prace legislacyjne przebiegły w błyskawicznym tempie. Projekt pod obrady parlamentu trafił jako poselski, co m.in. wyeliminowało konieczność przeprowadzenia szerszych konsultacji społecznych. W trakcie prac w komisjach sejmowych zaproponowane w projekcie zmiany pozytywnie zaopiniował rząd, zgłaszając tylko kilka uwag o charakterze porządkującym, zapewniających zgodność wprowadzonych zapisów z logiką systemu prawnego. W niniejszym tekście chcielibyśmy, przede wszystkim, zastanowić się, jakie rezultaty ustawa w przyjętym kształcie może przynieść działalności podmiotów należących do sektora przedsiębiorczości społecznej.

Dlaczego płynność finansowa PFRON stanęła na krawędzi

Zanim przejdziemy do omówienia oddziaływania nowych regulacji na sytuację bieżącą, warto jeszcze przypomnieć, skąd wzięły się wspomniane problemy finansowe PFRON. Uzasadnienie do omawianej ustawy nie wyjaśnia już, że głównym przyczynkiem do tej sytuacji były zmiany w ustawie o rehabilitacji wprowadzone w grudniu 2008 r. W szczególności dotyczy to ustanowienia wówczas dofinansowania do kosztów płac osób niepełnosprawnych z nabytym prawem do emerytury, podniesienia dofinansowania do kosztów płac pracowników na otwartym rynku pracy oraz podniesienia wynagrodzeń dla osób z lekkim stopniem niepełnosprawności. Wszystkie te modyfikacje doprowadziły do zmian idących w dwóch kierunkach.

Po pierwsze, spowodowały dynamiczny wzrost liczby pracowników niepełnosprawnych, których wynagrodzenia były subsydiowane ze środków PFRON na zasadach ustalonych w ustawie o rehabilitacji. Zatrudnienie wzrosło z 191 229 etatów osób niepełnosprawnych w grudniu 2008 r. do 231 969 etatów w grudniu 2009 r., a tendencja wzrostowa utrzymywała się od początku 2010 r. Nie są jednak znane żadne wskaźniki, które mówiłyby o długotrwałości ani jakości tak osiągniętego zatrudnienia (w rezultacie, nie jest jasne, czy wprowadzone teraz zmiany, o których poniżej, nie doprowadzą do szybkiej redukcji tych miejsc pracy).

Z drugiej strony, na mocy zapisów art. 22 ust. 1 ustawy o rehabilitacji zaczęły się obniżać (właściwie, przestały zwiększać – ze względu na wzrost liczby przedsiębiorców i poziomu zatrudnienia w kraju) wpłaty na PFRON, dokonywane przez pracodawców nie zatrudniających określonej w art. 21 ust. 1 ustawy o rehabilitacji części pracowników niepełnosprawnych. Wspomniany art. 22 ust. 1 umożliwia obniżenie tych wpłat z tytułu zakupu usług lub produkcji od pracodawcy, który sam zatrudnia określoną liczbę pracowników niepełnosprawnych. Przepis ten uprzywilejowuje na rynku przedsiębiorstwa społeczne(m.in. zakłady aktywności zawodowej, spółdzielnie socjalne). Produkty podmiotów należących do tej kategorii stały się w rezultacie bardziej atrakcyjne na rynku i coraz więcej firm zaczęło je nabywać. Szczególnie dotyczy to przedsiębiorstw posiadających ograniczone możliwości bezpośredniego zatrudniania osób niepełnosprawnych, w tym należących do sektora przemysłu ciężkiego, (m.in. kopalni, hut, przemysłu zbrojeniowego, samochodowego, czy chemicznego), lecz również sektora bankowego, handlu wielko-powierzchniowego, itd.

System ulg we wpłatach na PFRON istnieje od 1991 r. W chwili obecnej ok. 10 000 firm podpisało długoterminowe umowy na zakup produktów bądź usług od ok. 2 100 pracodawców. Ci ostatni, by je zrealizować, zatrudniają ponad 30 000 osób ze znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności. Zwiększenie zatrudnienia osób niepełnosprawnych, jakie w rezultacie nastąpiło, razem ze wzrostem popytu na usługi i produkty przedsiębiorstw społecznych, doprowadziło do zwiększenia się znaczenia całego ich sektora. Efektem ubocznym było jednak zatrzymanie się wzrostu opłat wnoszonych przez zakłady pracy na PFRON tytułem art. 21 ust. 1 ustawy o rehabilitacji, przy drastycznym wzroście w latach 2009-10 wydatków PFRON na dofinansowania do wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych (art. 26a ustawy o rehabilitacji) – z ok. 1 590 tys. zł  wykonanych w 2008 r. aż do prawie 2 930 tys. zł przewidywanych na dzień 31.12.2010 r. Jak zauważyli autorzy uzasadnienia do omawianej ustawy, tłumacząc też w ten sposób potrzebę wprowadzenia w niej zmian, konieczność ponoszenia tak wysokich wydatków na dofinansowanie do wynagrodzeń osób niepełnosprawnych, będące zgodnie z ustawą wydatkiem obligatoryjnym PFRON, wymusiło ograniczenie wydatków fakultatywnych. Przede wszystkim, ucierpiały na tym działania umożliwiające większą integrację społeczną i zawodową osób niepełnosprawnych, prowadzone tak przez zakłady pracy chronionej i zakłady aktywności zawodowej, jak i przez organizacje pozarządowe (na zasadzie zadań zleconych przez PFRON).

Nowe zasady obliczania zwolnień od wpłat na PFRON tytułem art. 22

Wobec przedstawionej powyżej sytuacji, omawiana nowelizacja ustawy, przede wszystkim, znacznie ogranicza zakres zastosowania możliwości korzystania ze zwolnień z opłat na rzecz PFRON tytułem art. 22 ust. 1. Obecnie uprawniał do tego zakup usług lub produktów będzie możliwy tylko od przedsiębiorstw zatrudniających co najmniej 25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy, z których co najmniej 30% stanowią osoby niepełnosprawne, należących alternatywnie (lub łącznie) do jednej z dwóch grup. Pierwszą z nich stanowią osoby niepełnosprawne zaliczone do znacznego stopnia niepełnosprawności. Do drugiej należą osoby niewidome, psychicznie chore lub upośledzone umysłowo lub osoby z całościowymi zaburzeniami rozwojowymi lub epilepsją – zaliczonymi do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności...

Więcej o wprowadzonych zmianach w artykule Filipa Pazderskiego >>>