Jak rozwiązać problemy w funkcjonowaniu organizacji obywatelskich w Polsce, zarówno narosłe przez 8 lat rządów prawicowo-populistycznych, jak i doskwierające im już znacznie wcześniej?
W jaki sposób nowy rząd powinien wspierać organizacje, by zapewnić im stabilność i umożliwić dalszy rozwój sektora?
Jak powinien wyglądać „system sprawiedliwego rozdziału środków publicznych, w którym jedynym kryterium będą merytoryczne wartości projektów zgłaszanych przez organizacje, a nie poglądy ich członków”, wymieniony w umowie nowej koalicji rządzącej?
O takich kwestiach dyskutowaliśmy 8 grudnia na debacie
„Nowy porządek? W stronę stabilnego i apolitycznego wsparcia organizacji obywatelskich w Polsce” zorganizowanej w siedzibie Instytutu Spraw Publicznych. Wzięły w niej udział osoby reprezentujące ugrupowania, które podpisały umowę koalicyjną po 15 października, oraz pochodzące z najważniejszych federacji organizacji pozarządowych (Ogólnopolskiej Federacji Organizacji Pozarządowych - OFOP i Forum Darczyńców). Wprowadzeniem do dyskusji była prezentacja najważniejszych obserwacji z kolejnej edycji raportu
Indeks Stabilności Organizacji Społeczeństwa Obywatelskiego – Polska.
Podczas rozmowy pojawiło się szereg interesujących rekomendacji działań, nad których realizacją warto by zastanowił się nowy rząd:
Magdalena Pękacka z Forum Darczyńców wskazywała na potrzebę podjęcia działań w trzech obszarach. Pierwszy to cały pakiet rozwiązań dotyczących odbudowy dialogu obywatelskiego, na który składają się odpowiednie wzmocnienie pozycji Parlamentarnego Zespołu ds. Organizacji Pozarządowych i Społeczeństwa Obywatelskiego przez oddanie przewodniczenia mu osobie z prezydium parlamentu, ustanowienie Podkomisji stałej do spraw współpracy z organizacjami pozarządowymi w ramach sejmowej Komisji Polityki Społecznej i Rodziny (PSR) oraz nowelizacja Regulaminu Sejmu i uwzględnienie tam roli organizacji obywatelskich w trakcie prac legislacyjnych (w tym w ramach wysłuchań publicznych). Drugi z obszarów wsparcia dotyczy finansowania działalności organizacji, które w przypadku wykorzystania środków publicznych powinno mieć również charakter wsparcia instytucjonalnego, a nie jedynie projektowego. W celu zwiększenia dywersyfikacji źródeł finansowania organizacji obywatelskich warto też wprowadzić zachęty podatkowe, skłaniające do większej aktywności darczyńców indywidualnych oraz korporacyjnych, wzorowane na rozwiązaniach zagranicznych. Na samym początku najważniejszą kwestią jest jednak przeprowadzenie audytu środków publicznych przekazywanych organizacjom do tej pory, by sprawdzić, nie tylko na jakich zasadach miało to miejsce, lecz również ile tych środków tak naprawdę jest w różnych ministerstwach, agencjach rządowych oraz funduszach wydzielonych. Trzecim obszarem wsparcia jest stabilne prawo dotyczące organizacji obywatelskich, gdzie warto nie tylko dostosować obowiązujące regulacje do dzisiejszych realiów, lecz również odrzucić pomysły nakładania na organizacje dodatkowych wymogów sprawozdawczych i kontrolnych.
Rafał Kowalski z OFOP zauważył, że potrzebujemy również refleksji nad nowymi źródłami finansowania dla organizacji obywatelskich, odwołując się przy tym do danych z badania Stowarzyszenia Klon/Jawor, wskazujących na następującą w ostatnich latach stagnację poziomu uogólnionego budżetu wszystkich organizacji. Wsparł też postulat przeprowadzenia reformy prawa określającego zasady działania organizacji, a w szczególności Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Zasugerował potrzebę powrotu do normalnej, bieżącej rozmowy z organizacjami i stworzenia miejsca dialogu rządu z reprezentacją tych podmiotów. Zauważył, że jednym z ciał dialogu obywatelskiego, które wymagają odbudowy, jest Rada Działalności Pożytku Publicznego, która nie tylko straciła na znaczeniu symbolicznie, ale również przestała się zajmować kwestiami istotnymi dla sektora organizacji obywatelskich. Na zakończenie wskazał jeszcze dwa konkretne projekty ustaw, które zostały już złożone w sejmowej Komisji petycji i są gotowe do podjęcia nad nimi pracy. Dotyczą wprowadzenia szybkiej rejestracji organizacji obywatelskich oraz ich zwolnienia z podatku od dochodów osób prawnych (CIT).
Anita Kucharska-Dziedzic z Nowej Lewicy zauważyła, między innymi, że w ciągu ostatnich 8 lat poprzez manipulacje finansowaniem publicznym dotychczasowy rząd stworzyli podział na 3 grupy organizacji: sprzyjające obozowi rządzącemu (mocno wspierane finansowo), krytykujące jego działania (odcięte od wsparcia rządowego) i neutralne, najczęściej zajmujące się świadczeniem różnych usług społecznych (manipulacje wsparciem ze środków publicznych ich nie dotyczyły). Zadeklarowała też, że osoby odpowiedzialne za naruszenia zasad wydatkowania środków publicznych powinny zostać z tego rozliczone (i temu też może służyć audyt wydatkowania pieniędzy budżetowych dla organizacji). Natomiast fundusze wydzielone, utworzone w oparciu o środki publiczne wyprowadzone do fundacji powołanych przez spółki skarbu państwa, należy rozwiązać. Opowiedziała się też za przywróceniem znaczenia konsultacjom społecznym, które powinny być organizowane w trakcie prac nad wszystkimi ustawami oraz za wznowieniem prac nad dotychczas zamrożonymi obywatelskimi projektami ustaw, w tym złożonymi do sejmowej komisji petycji. Wypowiadając się na temat potrzeby przebudowy systemu wsparcia organizacji ze środków publicznych zauważyła, że działają one w różnych modelach i z uwagi na to potrzebują też innych form wsparcia, co warto uwzględnić podczas pracy nad taką reformą.
Agnieszka Buczyńska z Polski 2050 podkreśliła natomiast na wstępie, że potrzebujemy wspierania wszystkich obywatelek i obywateli, niezależnie od ich cech demograficznych, by umożliwić im organizowanie się i aktywność. Takiemu celowi powinno służyć nie tylko prawo przyjazne dla organizacji, ale również odpowiednia edukacja obywatelska oraz różnego rodzaju zachęty i ułatwienia dla indywidualnego angażowania się. Podkreśliła też konieczność odpolitycznienia wsparcia publicznego dla organizacji obywatelskich, ale wskazała, że część funduszy przyznawanych w ramach Narodowego Instytutu Wolności (NIW) jest bardzo przydatna, bo trafia do mniejszych organizacji, w tym tych spoza największych miast. Także ona stwierdziła, że jest potrzeba przywrócenia realnych konsultacji publicznych nowych aktów prawnych oraz odbudowy systemu dialogu obywatelskiego. Jednym z jego narzędzi, jej zdaniem, powinna być sejmowa Podkomisja stała do spraw współpracy z organizacjami pozarządowymi i społeczeństwa obywatelskiego. Poparła również postulat nowelizacji Ustawy o działalności pożytku publicznego. Do tego zadeklarowała, że ważną kwestią jest przebudowa systemu sprawozdawczości organizacji i rozliczania się przez nie z wykorzystania środków publicznych, która powinna iść w kierunku uproszczenia i odejścia od zbędnej biurokracji.
Michał Braun z Koalicji Obywatelskiej ułożył przedstawione przez siebie postulaty w czterech punktach. Pierwszy dotyczył odpolitycznienia wsparcia dla organizacji poprzez oczyszczenie dotychczasowej sytuacji oraz odseparowanie od czynników politycznych decyzji dotyczących przyznania środków publicznych i samych ciał dialogu obywatelskiego. Drugi odnosił się do słuchania organizacji, między innymi, poprzez naprawę ciał dialogu obywatelskiego (zaczynając od Rady Działalności Pożytku Publicznego) i sposobu prowadzenia konsultacji publicznych. Trzeci punkt to uproszczenie, odnoszące się przede wszystkim do regulacji dotyczących funkcjonowania organizacji. Ostatni postulat odnosił się do uniezależnienia organizacji, które powinno również obejmować oderwanie ich od środków publicznych poprzez zwiększenie dywersyfikacji źródeł ich finansowania, by mogły w rezultacie działać w bardziej stabilny sposób, bez potrzeby oglądania się na wolę polityków.
Po wystąpieniach osób zasiadających w panelu nastąpiła dyskusja ze wszystkimi obecnymi na sali. Większość pojawiających się w niej głosów poparła postulaty wyrażone w panelu. Z kwestii wykraczających poza nie, warto tu wymienić propozycję rozpoczęcia wszelkich zmian w systemie wsparcia dla organizacji obywatelskich od opracowania strategii ich rozwoju, która zawierałaby również wizję kierunku, w jakim ten proces powinien zmierzać oraz podkreślała rolę, jaką organizacje powinny odgrywać w państwie i społeczeństwie. Wszystkie rozwiązania bardziej szczegółowe powinny się wpisywać w taki dokument strategiczny. Dyskutowano też o tym, że przy niezbędnym zwiększeniu przejrzystości procedur przydzielania środków publicznych organizacjom, należy jednak pamiętać o jednoczesnym ich uproszczeniu, by nie doprowadzić do nałożenia na organizacje nadmiernych wymogów biurokratycznych. Pojawił się też postulat podjęcia działań skierowanych na integrację sektora, który spotkał się z zainteresowaniem przynajmniej części osób zasiadających w panelu, nawet jeśli podkreślały one, jak dużym będzie to wyzwaniem.
Wszystkie te rekomendacje stanowią dobrą podstawę do rozpoczęcia myślenia o naprawie sytuacji organizacji obywatelskich oraz systemu ich wsparcia w Polsce. Warto by zostały uwzględnione w pracach nowego rządu, gdy tylko one ruszą.
Więcej bardziej szczegółowych obserwacji i postulatów wyrażonych podczas debaty można znaleźć w jej nagraniu, które jest dostępne
TUTAJ.
Zachęcamy też do zapoznania się z raportem „Indeks Poziomu Rozwoju i Stabilności Organizacji Obywatelskich w Polsce w 2022 roku”, dostępnym w dwóch wersjach językowych:
polskiej i
angielskiej.
Więcej informacji na ten temat:
filip.pazderski@isp.org.pl. 
