Od realizacji idei Gospodarki Obiegu Zamkniętego w Polsce wciąż dzieli nas spory dystans. Jednak samorządy są coraz bardziej świadome konieczności redukcji ilości tworzonych odpadów i umiejętnego gospodarowania nimi.
5 kwietnia 2022 r. Instytut Spraw Publicznych zorganizował debatę online pod hasłem „Wyzwania gospodarki odpadami w gminach”. Wydarzenie zgromadziło liczne grono uczestników, m.in. przedstawicieli samorządów, środowisk akademickich oraz przedstawicieli branży odpadowej.
Debatę otworzyła Aleksandra Kobylińska z Instytutu Spraw Publicznych, która przedstawiła cele projektu „Gospodarka odpadami w gminach. Diagnoza i wsparcie”, realizowanego przez ISP, i zachęciła samorządy do udziału w programie wsparcia dla gmin oferowanego przez ekspertów projektu.
Wprowadzeniem do dyskusji panelowej była prezentacja Pawła Głuszyńskiego, która dotyczyła najważniejszych zagadnień związanych z gospodarką odpadową na poziomie lokalnym. Ekspert rozpoczął od przedstawienia unijnych ram dla systemu gospodarowania odpadami: pakietu dyrektyw dotyczących gospodarki obiegu zamkniętego i celów związanych m.in. z osiągnięciem określonych poziomów recyklingu. W dalszej części prezentacji Paweł Głuszyński odniósł się do systemowych problemów związanych z gospodarowaniem odpadami w Polsce. Ekspert wskazał na niestabilność prawa regulującego sferę gospodarki odpadowej. Wciąż też nie implementowano w polskim porządku prawnym przepisów unijnych dotyczących m.in. ROP czy systemu kaucyjnego. Chaos legislacyjny nie sprzyja długofalowemu podejściu samorządów do tej sfery. Zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym brakuje dalekosiężnej wizji dotyczącej zapobiegania powstawaniu odpadów i ich gospodarowania. Niedostatecznie też wykorzystuje się potencjał środków unijnych w tym obszarze.
Wśród problemów lokalnych ekspert wskazał na brak świadomej strategii w dziedzinie gospodarki odpadami, a przede wszystkim – brak znajomości słabych punktów miejscowego systemu. Ogromnym wyzwaniem jest też wciąż niska społeczna świadomość i dyscyplina w zakresie segregacji odpadów u źródła. Wciąż ponad 62% odpadów w Polsce jest zbieranych nieselektywnie. Paweł Głuszyński zwrócił też uwagę na błędne rozłożenie akcentów w gospodarce odpadami, która koncentruje się na tym, jak zagospodarować odpady zmieszane, zamiast skupić się na usprawnieniu procesu segregacji. Wiele gmin nie ma odpowiednich instalacji do przetwarzania bioodpadów, zwłaszcza tych kuchennych, bez których nie da się osiągnąć wymaganych poziomów recyklingu. Problemem jest też fakt, że liczne samorządy planują budowę spalarni odpadów, co jest ślepą uliczką, bowiem rozmiary tych inwestycji są absolutnie nieadekwatne do potrzeb i w dłuższej perspektywie „puszczanie z dymem” dużej ilości odpadów będzie szkodliwe dla budowania systemu GOZ w Polsce.
Choć w Polsce wciąż daleko nam do realizacji idei gospodarki obiegu zamkniętego, to przykłady zagraniczne dają nadzieję na to, że da się wiele osiągnąć, podejmując działania na szczeblu lokalnym.
Po wystąpieniu Pawła Głuszyńskiego odbyła się dyskusja panelowa z udziałem liderów samorządowych i ekspertów z branży odpadowej. W debacie wzięli udział: Marcin Bazylak - prezydent miasta Dąbrowa Górnicza, Hanna Merliere – ekspertka z branży odpadowej oraz Małgorzata Pachecka, wójt gminy Michałowice. Dyskusję poprowadziła Ewa Chodkiewicz, współpracowniczka Instytutu Spraw Publicznych i ekspertka w tematyce odpadowej (m.in. współautorka podręcznika dla gmin z zakresu gospodarki odpadami).
Ewa Chodkiewicz na wstępie zaznaczyła, że stale rośnie liczba generowanych przez nas odpadów komunalnych, a pandemia dodatkowo nasiliła ten problem. Odpady i ich właściwe zagospodarowanie to obecnie jedno z największych wyzwań, z jakimi zmagają się gminy. Potrzebne są zmiany na wielu płaszczyznach tak, aby ograniczyć powstawanie odpadów i utrzymać zasoby jak najdłużej w gospodarce.
Hanna Marliere zauważyła, że mimo niesprzyjającego otoczenia prawnego gminy już teraz mają możliwość inicjowania pozytywnych zmian, aby dążyć do realizacji idei GOZ na swoim terenie. Przykładem takich działań mogą być inicjatywy podjęte wokół kryzysu uchodźczego związanego z wojną w Ukrainie. W bardzo wielu gminach spontanicznie zorganizowano punkty, do których mieszkańcy mogli oddać używane ubrania i inne przedmioty na potrzeby rodzin uchodźczych. Ekspertka podkreśliła, że warto zadbać o to, by takie miejsca mogły funkcjonować także w przyszłości. Łączą one możliwość wsparcia dla osób potrzebujących z praktycznym zastosowanie idei GOZ, aby dawać kolejne życie przedmiotom zamiast je wyrzucać.
Obecni w panelu liderzy samorządowi zgodnie podkreślili, że idea GOZ jest już coraz szerzej obecna w zarządzaniu gospodarką odpadami w polskich gminach. Małgorzata Pachecka, wójt podwarszawskiej gminy Michałowice, wskazała na to, że w zarządzanym przez nią samorządzie jest stale obecna długofalowa refleksja, jak planowane działania i inwestycje korespondują z ideą zrównoważonego rozwoju. Zgodnie z hierarchią postępowania z odpadami, gmina w pierwszej kolejności dąży do zapobiegania powstawaniu odpadów, projektując lokalne inwestycje w taki sposób, by były możliwie trwałe. Kwestia ta dotyczy w szczególności budowania i wyposażania budynków. Zagospodarowanie odpadów budowlanych i poremontowych jest bowiem jednym z bardziej problematycznych obszarów gospodarki komunalnej.
Wśród konkretnych zmian planowanych w obszarze gospodarowania odpadami, pani wójt Małgorzata Pachecka wymieniła plany powiększenia i przeniesienia PSZOK-u w inne miejsce. Wskazała także, że gmina rozważa stworzenie kompostowni, aby zagospodarować bioodpady, stanowiące większą część odpadów produkowanych przez mieszkańców gminy, w której dominuje zabudowa jednorodzinna.
Prezydent Marcin Bazylak podkreślił, że zarządzane przez niego miasto, Dąbrowa Górnicza, od dłuższego czasu stara się podążać za zmianami i wspierać społeczne inicjatywy w duchu GOZ. Prezydent wymienił m.in. akcje tzw. szafingu – czyli wymiany odzieży, targi staroci, tzw. wymienialnię czy akcję: „Nie wyrzucaj, naprawiaj”. Miasto zaangażowało się w różne kampanie społeczne w tematyce GOZ. Wprowadziło także rozwiązania, będące praktyczną realizacją idei GOZ w ramach codziennego funkcjonowania samorządu, jak np. zakaz stosowania plastikowych naczyń, sztućców i opakowań na imprezach miejskich. Dąbrowa Górnicza stara się też usprawniać system gospodarowania odpadami, tworząc punkty zbiórki odpadów na osiedlach.
Mówiąc o największych problemach, z jakimi zmagają się osoby zarządzające samorządami w gospodarki odpadami, Małgorzata Pachecka wskazała na kluczową rolę edukacji. Mieszkańcy wciąż w zbyt małym stopniu angażują się w zapobieganie wytwarzania i segregowanie odpadów. Ilość produkowanych odpadów rośnie, a jakość segregacji jest wciąż zbyt niska. Pani wójt podkreśliła, że potrzebne jest edukowanie mieszkańców, by zechcieli podjąć świadomy wysiłek na rzecz tego, by idea GOZ w szerszym zakresie urzeczywistniła się w Polsce. Mieszkańcy muszą zrozumieć, że kluczowe znaczenie mają ich indywidualne wybory – aby realnie zmniejszyć ilość odpadów, trzeba zmienić swój styl życia, kupować mniej i bardziej świadomie.
Prezydent Marcin Bazylak zwrócił z kolei uwagę na bariery systemowe i problemy związane z legislacją polityki obszarze padowej. Niestabilność prawa w tym obszarze, częste zmiany na przestrzeni ostatnich lat, a także niedoskonałość niektórych rozwiązań (np. obciążenie gminy obowiązkiem utylizacji odpadów niebezpiecznych znalezionych na jej terenie) znacznie utrudniają organizowanie gospodarki odpadami na poziomie lokalnym. Potrzebne jest strategiczne myślenie na poziomie centralnym, aby gminy mogły kształtować politykę odpadową w sposób długofalowy na swoim obszarze.
Hanna Marilere podkreśliła, że, niezależnie od słabości systemowych, warto już teraz wprowadzać zmiany lokalnie, nawet jeśli będą one realizowane stopniowo, metodą małych kroków. Kluczem do przemyślanych działań w obszarze gospodarki odpadami jest wiedza. Gminy powinny być świadome, co znajduje się w strumieniu odpadów, dlatego warto przeprowadzić badanie morfologii odpadów. Ważne jest także, by mapować lokalnych interesariuszy, np. przedsiębiorstwa gospodarujące odpadami na danym obszarze. Taka lokalna analiza pozwoli zidentyfikować największe problemy w obszarze polityki odpadowej i wyznaczyć priorytety do dalszych działań.
Projekt finansowany przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy EOG w ramach Programu Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny.
