Czy wlepki z hasłami radykalnie nacjonalistycznymi czy neonazistowskimi w szatniach sal gimnastycznych polskich szkół to ewenement czy coraz częstsza, ale niedostrzegana praktyka? Czy osoby pracujące w lokalnych ośrodkach pomocy społecznej powinny umieć rozpoznać wśród swoich klientów oznaki radykalizacji? Jak na radykalizację społeczną i ekstremizm odpowiedzieć w sposób systemowy? Co mogą w tym zakresie zrobić osoby zajmujące się pracą socjalną i jakich potrzebują do tego umiejętności?

To tylko niektóre kwestie, o których dyskutowaliśmy w pod koniec stycznia 2021 na seminarium eksperckim z grupą praktyków oraz ekspertów zajmujących się pracą socjalną.

Do dyskusji o tym problemie wprowadził Jacek Purski – prezes Instytutu Bezpieczeństwa Społecznego, specjalizujący się w tematyce radykalizacji. Wskazywał, że w Polsce zjawiska ekstremizmu nie postrzega się jako szczególnie istotnego, jednak problem realnie istnieje. Ekspert przytoczył liczne dane, przykłady i obrazy ilustrujące fakt, że środowiska radykalne w Polsce są obecne, i to w o wiele większej skali, niż mogłoby się na pierwszy rzut oka wydawać. Grupy ekstremistów są szczególnie aktywne wśród młodych ludzi, oferując im proste, wyraziste narracje, poczucie własnej wartości i przynależności. Warto więc poznać ich symbolikę oraz metody działania, aby móc w porę dostrzec, że ktoś znajduje się w procesie radykalizacji, którego końcową fazą może być użycie przemocy. Ma to szczególne znaczenie dla pracowników socjalnych pracujących w środowiskach, które w szczególnym stopniu mogą paść ofiarą radykałów – osób doświadczających trudnych sytuacji życiowych – marginalizacji, dyskryminacji, bezrobocia itp.

Ekspert zwrócił także uwagę na różne fazy procesu radykalizacji. W zależności od etapu istnieją różne możliwości oddziaływania, aby przeciwdziałać ekstremizmowi:

Faza początkowa
- okres wiodący ku procesowi radykalizacji, który ostatecznie może, ale nie musi doprowadzić do zradykalizowania się jednostki; w tej fazie jest największe pole do działań profilaktycznych, które mogą zapobiec wejściu danej osoby na drogę ekstremizmu;

Faza ekstremistyczna (wtórna)
- na tym etapie jednostka weszła już na ścieżkę radykalizacji, stając się wyznawcą ekstremistycznej ideologii i członkiem grupy, która wspiera taką osobę w tych dążeniach; faza ta może, ale nie musi doprowadzić do fazy kolejnej – czyli aktów przemocy; oddziaływanie na tym etapie jest już nieco trudniejsze, polega bowiem na próbie wyciągnięcia jednostki z grupy radykałów, która oferuje jej poczucie przynależności, w silny sposób oddziałując na swoich członków;

Faza terroryzmu
- faza, w której osoba zradykalizowana przechodzi do aktów przemocy; praca z jednostką, która już dopuściła się przestępstwa terrorystycznego jest niezwykle trudna i wymaga bardzo specjalistycznej wiedzy. 

Warto więc pamiętać, że najskuteczniejsze działania profilaktyczne można prowadzić zanim jednostka się zradykalizuje. Rola pracy socjalnej powinna więc koncentrować się na tym szczeblu oddziaływania.

W ramach dyskusji uczestnicy seminarium podkreślali, że często temat radykalizacji jest w Polsce bagatelizowany, a jej oznaki – niedostrzegane. W Polsce można wskazać liczne przykłady tego, że radykalne poglądy w nieskrępowany sposób szerzą się w życiu społecznym. Zarazem wiedza na ten temat nie jest powszechna. Przeciętny pracownik socjalny nie byłby w stanie rozpoznać symboli przynależności do środowisk radykalnych. 

Dr Marcin Boryczko z Uniwersytetu Gdańskiego podkreślił, że na osobę zradykalizowaną trzeba spojrzeć z dwóch perspektyw: jako na sprawcę, ale i jako na ofiarę.

Prof. Kazimiera Wódz z Uniwersytetu Śląskiego zaznaczyła w dyskusji, że w programach kształcenia są obecne treści, za pomocą których kształtuje się wrażliwość przyszłych pracowników socjalnych w istotnych w kontekście przeciwdziałania radykalizacji kwestiach – np. przeciwdziałania dyskryminacji. Pani profesor zasygnalizowała także, że w środowisku pracowników socjalnych może więc pojawić się opór przed nakładaniem dodatkowych obowiązków w związku z ewentualnymi działaniami na polu radykalizacji społecznej.

Zdaniem pani Moniki Makowieckiej z Centrum Aktywności Lokalnej (CAL) wiedza dotycząca przejawów radykalizacji w Polsce mogłaby być szczególnie przydatna dla środowiska pracowników socjalnych realizujących rolę animatorów społeczności lokalnej. Pracują oni na co dzień w środowiskach trudnych, wieloproblemowych – np. blokach socjalnych, osiedlach peryferyjnych. Jednym z podstawowych pierwszych zadań, zanim zaczną pracę, jest wykonanie diagnozy społeczności lokalnej. Na tym etapie, znając pewne symbole, grafiki, mogliby zwiększyć swoją wiedzę w zakresie diagnozy potrzeb i problemów, które w tym środowisku występują, i ułożyć plan wsparcia, zawierający także elementy prewencji w zakresie radykalizacji i jej przejawów. 

Pani Anna Dunajska  z MOPR w Gdańsku z perspektywy swojego doświadczenia praktycznego stwierdziła, że zwiększanie kompetencji pracowników socjalnych jest zawsze bardzo cenne, niezależnie od tego, czy mają dużo czy mało pracy. Pracownicy socjalni muszą jednak dostać nie tylko wiedzę na temat radykalizacji, ale i konkretne wskazówki, jak postępować w sytuacji, gdy spotkają się z taką sytuacją w swojej pracy.

Dr Iwona Kudlińska z Uniwersytetu Łódzkiego stwierdziła, że dobrym pomysłem byłoby szkolenie na temat wyciągania ludzi z grup radykalnych, jak rozmawiać z taką osobą  czy przedstawicielami takich grup.

Dr Anna Kola z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu zwróciła uwagę na kwestię kształcenia studentów. Oprócz zagadnień radykalizacji w kształceniu trzeba uwzględnić edukację globalną, antydyskryminacyjną, i mieć świadomość, że radykalizacja to jest tylko jeden z tematów na szerokim polu wrażliwości społecznej, którą trzeba budować.



Spotkanie odbyło się w projekcie “Resilience Against Radicalization Through Democratic Education”  (REDE) realizowanym w programie “Democratic and Inclusive School Culture in Operation (DISCO)” Unii Europejskiej i Rady Europy.