Jak radzić sobie z wyzwaniami związanymi z wielokulturowością w pracy socjalnej? Jak przygotowywać studentów do pracy w środowisku zróżnicowanym kulturowo? Jak uwrażliwiać na kwestie odmienności, uczyć szacunku do innych kultur, przeciwdziałać społecznej polaryzacji? O tych zagadnieniach dyskutowaliśmy w ramach trzeciego z serii seminariów eksperckich dotyczących odpowiedzi  pracy socjalnej na wyzwania współczesnego społeczeństwa.

Seminarium zgromadziło przedstawicieli świata akademickiego, ale także sporą grupę praktyków pracujących na co dzień z migrantami i uchodźcami w ramach instytucji pomocy społecznej i organizacji pozarządowych. Do tematu wprowadziła nas Kinga Białek, specjalistka w dziedzinie edukacji międzykulturowej i trenerka, która doświadczenie zdobywała pracując z migrantami i uchodźcami w Polsce oraz za granicą, a także szkoląc różne grupy zawodowe z komunikacji i współpracy międzykulturowej.
Prezentacja dotyczyła największych wyzwań, jakie wiążą się z kontaktami międzykulturowymi. Podstawowym z nich jest etnocentryzm, a więc „kulturowe okulary”, które sprawiają, że przedstawiciele różnych narodowości żywią przekonanie o swojej wyjątkowości i mają trudności ze zrozumieniem perspektywy osób reprezentujących inne kultury. Wedle opisanego przez Miltona Bennetta modelu wrażliwości międzykulturowej istnieje bardzo szerokie spektrum postaw społecznych wobec różnorodności.

Pierwsze trzy postawy należą do etapu etnocentrycznego, w którym własna narodowość stanowi najważniejszy punkt odniesienia dla postaw, zaś kolejne trzy przynależne są już do etapu etnorelatywnego, u podstawy którego leży akceptacja dla występujących różnic.

Etapy etnocentryczne
1.    Zaprzeczanie – postawa oparta na wypieraniu faktu, że w społeczeństwie są także obecni imigranci, którzy spychani są na społeczny margines lub do gett.
2.    Obrona – postawa, w której zaczyna się dostrzegać różnice kulturowe, ale są one postrzegane jako źródło zagrożenia; manifestuje się w poczuciu wyższości wobec inny kultur, a czasem także w aktywnej agresji wobec inności.
3.    Minimalizacja różnic – postawa, w ramach której zaczyna się dostrzegać różnice kulturowe, ale zarazem próbuje się je sztucznie umniejszać.
Etapy etnorelatywne
4.    Akceptacja – postawa oparta na respektowaniu faktu, że różnice kulturowe istnieją i mają znaczenie.
5.    Adaptacja – postawa oparta na empatii i umiejętności wyjścia naprzeciw innym kulturom, w oparciu o komunikowanie się ich kulturowym językiem.
6.    Integracja – postawa zdolności do swobodnego poruszania się na styku różnych kultur i dobrego ich rozumienia, a także zdolności do funkcjonowania w świecie bez przywiązania do żadnej konkretnej kultury.

W kontekście doświadczeń pracy socjalnej bardzo ważne jest także zrozumienie, jakie są typy akulturacji imigrantów. Poniższy schemat ilustruje, jakie są możliwe scenariusze w zależności od postawy do rodzimej kultury oraz do kultury kraju osiedlenia.

Typy akulturacji





















1.    Integracja
Scenariusz, w którym imigrantka lub imigrant przyswaja sobie kulturę kraju osiedlenia, zachowując jednocześnie przywiązanie do kultury kraju pochodzenia. Taki scenariusz ma miejsce tylko wtedy, gdy istnieją sprzyjające warunki dla aktywnego angażowania się przez imigrantów w życie społeczne w kraju osiedlenia, a także akceptacja dla odmienności kulturowej.

2.    Asymilacja
Sytuacja, w której imigrantka lub imigrant przyswaja sobie kulturę kraju osiedlenia przy jednoczesnym odrzuceniu kultury kraju pochodzenia, wtapiając się w swoje otoczenie społeczne. To odrzucenie może być motywowane brakiem akceptacji dla tej kultury w kraju osiedlenia, ale także osobistymi powodami (takimi jak traumatyczne doświadczenia związane z kulturą kraju pochodzenia). 

3.    Separacja 
Sytuacja, w której imigrantka lub imigrant zachowuje przywiązanie do kultury kraju pochodzenia, odrzucając zarazem kulturę kraju osiedlenia. Taka sytuacja może być konsekwencją braku możliwości integracji w kraju osiedlenia, skutkiem odrzucania imigrantów i przyczynia się do dalszego pogłębiania tej izolacji. Jest to sytuacja niebezpieczna, bo może prowadzić do rosnącej wzajemnej wrogości i dystansu. W konsekwencji imigranci żyją w swoim środowisku, nie dążąc do integracji ze społeczeństwem kraju osiedlenia, które także nie chce się z nimi integrować. 
4.    Marginalizacja
Sytuacja, w której imigrantka lub imigrant odrzuca zarówno kulturę swojego kraju pochodzenia, jak i kulturę kraju osiedlenia. Osoby takie, funkcjonujące w stanie anomii, popadają nieraz w konflikty z  prawem, które skazują je na marginalizację. Jest to strategia często spotykana w środowiskach uchodźców, którzy doświadczyli traumy wojennej i nie otrzymali odpowiedniej pomocy psychologicznej. Takie osoby powinny szczególnie być na radarze pracowników socjalnych, aby móc im udzielić odpowiedniego dla nich specjalistycznego wsparcia.

Ekspertka poruszyła także istotną w kontekście zagrożeń radykalizacji kwestię mechanizmów powstawania i pogłębiania się polaryzacji społecznej w kontekście migracji. Na przykładzie krótkiego filmu według koncepcji Barta Brandsmy można było prześledzić proces narastającej polaryzacji społecznej, w której główną rolę odgrywają nie tylko spolaryzowane strony postrzegające siebie nawzajem w kategoriach negatywnych stereotypów i podburzające innych do polaryzacji (tzw. pushers), ale także nieumiejętni mediatorzy próbujący pośredniczyć pomiędzy zwaśnionymi stronami. Najważniejszym elementem w zapobieganiu i zwalczaniu polaryzacji jest, zdaniem autora filmu, dawanie głosu w debacie publicznej tzw. milczącej większości – a więc najszerzej reprezentowanym w społeczeństwie grupom środka.

W toku dyskusji pojawiły się różne głosy, spośród których większość dotyczyła wymiany doświadczeń nauczycieli akademickich przygotowujących adeptów pracy socjalnej do pracy w społeczeństwie wielokulturowym.
•    Studenci często nie mają żadnych własnych doświadczeń wielokulturowości, poza tym, co jest zapośredniczone przez media lub znane z opowieści. Zamknięci są w swojej etnocentrycznej perspektywie. Nie rozumieją, że w przyszłości będą żyć i pracować w środowisku wielokulturowym, nie dostrzegają więc wagi tego zagadnienia, a przez to nie widzą sensu przygotowania w tej dziedzinie.
•    Na części uczelni powstały specjalizacje kształcące do pracy socjalnej w środowisku wielokulturowym. Przykładem może być Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej.
•    Wśród stosowanych metod pracy pojawiły się: praca warsztatowa, spotkanie z imigrantką/imigrantem, praca nad kształtowaniem myślenia krytycznego.
•    Wielkie wyzwania dla prowadzenia tego rodzaju zajęć przyniósł czas pandemii, kiedy kursy uniwersyteckie odbywają się online, a studenci najczęściej nie włączają kamer. Powoduje to trudności we wzajemnym komunikowaniu się i rozumieniu swoich emocji.




Spotkanie odbyło się w projekcie “Resilience Against Radicalization Through Democratic Education”  (REDE) realizowanym w programie “Democratic and Inclusive School Culture in Operation (DISCO)” Unii Europejskiej i Rady Europy.