Ostatnie lata to czas szeregu kryzysów: gospodarczego, epidemiologicznego, klimatycznego, uchodźczego, które negatywnie wpłynęły na sytuację samorządów lokalnych.
Choć kryzys energetyczny w oczach włodarzy gmin ma przede wszystkim wymiar finansowy, to jednak jest na tyle dotkliwy i ma na tyle poważne konsekwencje, że może stać się gwoździem do trumny dla samorządów: Dziś obserwujemy kryzys finansów samorządów i kryzys energetyczny jest jednym ze składników tego dużego kryzysu finansów samorządów. Oczywiście dwie najpoważniejsze pozycje to po pierwsze zmiany w podatku dochodowym od osób fizycznych. To są te zmiany, które bardzo mocno uderzyły w dochody miast. I w tym roku jesteśmy, jeśli chodzi o (…) udział w podatku dochodowym od osób fizycznych (…) na poziomie roku 2017. Druga poważna sprawa to finansowanie polskiej edukacji, które zarzyna takie miasta jak nasze i miasta na prawach powiatu, prowadzące wiele jednostek. (…) Kryzys energetyczny i związane z tym ceny nośników energii to jest trzeci (…) składnik, który wprost przekłada się na sytuację i kondycję finansów samorządów. [W13, miasto do 100 tys. ludności]
W ostatniej dekadzie następuje stopniowe ograniczanie samodzielności (w obszarach edukacji, gospodarki odpadami czy decyzyjności o priorytetach wydatkowych) samorządów lokalnych na rzecz władzy centralnej.
Kryzys energetyczny wyraźnie pokazuje, że samorządy nie mają narzędzi i funduszy, by samodzielnie przeciwdziałać jego skutkom oraz wspierać mieszkanki i mieszkańców gmin coraz częściej dotkniętych ubóstwem energetycznym. Więcej, rozległy kryzys finansów samorządowych w dalszej perspektywie przełoży się, a w niektórych gminach już przekłada się na obniżenie jakości życia mieszkańców:
To jest majstersztyk ze strony państwa. Żeby zrobić reformę podatku dochodowego od osób fizycznych. Uprościć, zmniejszyć obciążenie podatników, ale kosztem pieniędzy samorządowych. To jest majstersztyk zrobiony tak, że jeżeli to potrwa jeszcze 2-3 lata, to samorządy nie będą w stanie wygenerować nadwyżek operacyjnych. Czyli nie będą w stanie prowadzić również takich inwestycji, które nie będą w stanie wygenerować zwrotu ekonomicznego, a przynoszą zwrot społeczny. [W8, miasto do 100 tys. ludności]
W najnowszym raporcie Instytutu Spraw Publicznych
Kryzys energetyczny w Polsce lokalnej. Perspektywa samorządów autorstwa Pauliny Sobiesiak-Penszko, Katarzyna Banul-Wójcikowskiej oraz Małgorzaty Kopki-Piątek prezentujemy wnioski z wywiadów jakościowych przeprowadzonych z włodarzami 14 losowo wybranych gmin.
Zapytaliśmy wójtów, burmistrzów oraz prezydentów m.in. o problemy, które wystąpiły w gminach w związku z kryzysem energetycznym, jakość powietrza, ubóstwo energetyczne, transformację energetyczną Polski, ocenę wsparcia rządu dla samorządów i obywateli oraz oczekiwania wobec państwa. Oto najważniejsze wnioski: • Trudna sytuacja w energetyce znacząco wpływa na kondycję gmin. Ich sytuacja finansowa jest coraz bardziej niepokojąca.
Niektórzy włodarze mówią wprost, że rosnące ceny energii mogą przyczynić się do zapaści finansowej części gmin, oraz znaczącego pogorszenia jakości życia mieszkanek i mieszkańców. • Funduszy brakuje przede wszystkim
na wydatki bieżące i wkłady własne do już zaplanowanych inwestycji. Niepewna sytuacja na rynku energetycznym oraz brak stabilnego finansowania utrudnia nie tylko długoterminowe planowanie, ale również budżetowanie najbliższych okresów.
• Samorządy muszą oszczędzać. Rezygnują z remontów oraz inwestycji finansowanych ze środków własnych gmin (drogi, chodniki, parkingi),
a włodarze i urzędnicy mierzą się z niezadowoleniem mieszkańców i mieszkanek. • Rządzący gminami, choć cieszą się z każdego rodzaju pomocy płynącej od państwa, to jednak określają obecne mechanizmy jako
niewystarczające, chwilowe, uzależniające. Zamiast „polityki czekowej” łatającej dziury w zdrenowanych budżetach samorządów oczekują zmian systemowych pozwalających im na realizację idei samorządności. Arbitralne działania związane z polityką finansową wobec samorządów pogłębiają frustrację w gminach.
• Włodarze mają świadomość wagi zmian dokonujących się w Europie i na świecie w związku z transformacją energetyczną. Wskazują, że nie ma odwrotu od dekarbonizacji i rozwoju odnawialnych źródeł energii. Rozumieją, że te procesy zadecydują nie tylko o szansach na ochronę klimatu, ale także o konkurencyjności polskiej gospodarki i sytuacji społeczności lokalnych na następne dekady.
•
Rządzący gminami postrzegają władze lokalne, mieszkańców i biznes jako aktywnych aktorów transformacji. Jest to jeden z powodów, dla których popierają model energetyki rozproszonej, obywatelskiej rozwijanej z udziałem grup, podmiotów i instytucji spoza tradycyjnego sektora energetycznego. • Z perspektywy samorządów nie widać gotowości państwa do zmiany modelu energetyki opartego na scentralizowanym i zmonopolizowanym przez państwo modelu, w którym nie działają mechanizmy rynkowe, a państwo i spółki energetyczne mają pełną swobodę w kształtowaniu cen.
• Zdaniem rządzących gminami potrzebna jest strategia odchodzenia od gazu w poszczególnych sektorach – w ciepłownictwie, elektroenergetyce, przemyśle czy w gospodarstwach domowych, która pozwoliłaby samorządom przygotować się na ten proces.
• Samorządom zależy na udziale w budowaniu elastycznego systemu zarządzania sieciami i bilansowania podaży i popytu energii na poziomie społeczności lokalnych.
• W związku z kryzysem energetycznym na znaczeniu zyskała kwestia zwiększania efektywności energetycznej poprzez m.in. termomodernizację, modernizację oświetlenia czy wprowadzanie nowych rozwiązań technologicznych. Zarówno samorządy, jak i ich mieszkańcy nadal wykazują też duże zainteresowanie możliwościami wymiany źródeł energii na bardziej ekologiczne i szukają wsparcia finansowego w oferowanych przez państwo programach. Jednocześnie
dalsze inwestycje samorządowe w zielone rozwiązania będą uzależnione od polityki państwa oraz od uruchomienia środków z Krajowego Planu Odbudowy. •
Dbanie o dobrą jakość powietrza nie stanowi dla samorządowców priorytetu w kontekście kryzysu energetycznego. Smog jest traktowany jako jeden z wielu problemów, które należy rozwiązać za pomocą narzędzi oferowanych przez państwo: głównie dotacji na wymianę tzw. kopciuchów oraz w przypadku większych miast inwestycji w transport nisko- bądź zeroemisyjny.
•
Przyszłość jawi się samorządowcom jako niepewna. Dostrzegają oni duże ryzyko niestabilności sytuacji finansowej, spowodowanej z jednej strony wahającymi się w sposób niekontrolowany cenami energii elektrycznej i ciepła, z drugiej obniżeniem wpływów z PIT oraz uzależnieniu od „czeków” od rządu. Włodarze są zgodni, że kryzys finansów samorządowych doprowadzi w ciągu najbliższych lat do poważnego obniżenia jakości życia mieszkańców.
•
Rola państwa we wsparciu zmian i przyspieszeniu transformacji jest kluczowa na wielu poziomach – w zakresie stanowienia prawa sprzyjającego temu procesowi, wsparcia finansowego dla inwestycji koniecznych do przeprowadzenia zmian oraz wyposażenia samorządów w narzędzia, które pozwolą im na swobodę działania i realizowanie zasady samorządności.
Badania realizowano w okresie od marca do czerwca 2023 roku w ramach projektu
„Kryzys energetyczny a ochrona klimatu” realizowanego z grantu Open Society Foundations.
Paulina Sobiesiak-Penszko, Katarzyna Banul-Wójcikowska, Małgorzata Kopka-Piątek:
Kryzys energetyczny w Polsce lokalnej. Perspektywa samorządów Zapraszamy do lektury!
