Referendum lokalne jest jednym z najistotniejszych mechanizmów partycypacji publicznej, umożliwiającym mieszkańcom jednostki samorządowej bezpośrednie podjęcie decyzji w istotnej dla danej jednostki sprawie. Zważywszy na to, że inicjatorami referendum mogą być również sami mieszkańcy, instytucja ta jest więc w praktyce instrumentem prowadzenia lokalnej polityki bezpośrednio przez mieszkańców. Zakres spraw, w których mogą oni podejmować wiążące dla władz lokalnych decyzje, jest przy tym szeroki. Artykuł 2 ust. 1 ustawy o referendum lokalnym określa, że w referendum lokalnym mieszkańcy jednostki samorządu terytorialnego jako członkowie wspólnoty samorządowej wyrażają w drodze głosowania swoją wolę w sprawie odwołania organu stanowiącego tej jednostki, co do sposobu rozstrzygania sprawy dotyczącej tej wspólnoty, mieszczącej się w zakresie zadań i kompetencji organów danej jednostki oraz w innych istotnych sprawach, dotyczących społecznych, gospodarczych lub kulturowych więzi łączących tę wspólnotę. Zgodnie z ust. 2 przywołanego artykułu, przedmiotem referendum gminnego może być również odwołanie wójta (burmistrza, prezydenta miasta) lub samoopodatkowanie się mieszkańców na cele publiczne mieszczące się w zakresie zadań i kompetencji organów gminy.
W praktyce możliwości skorzystania z uprawnienia do współdecydowania o sprawach lokalnej społeczności nie przysługują jednak wszystkim mieszkańcom na równi. Rzecznik Praw Obywatelskich Irena Lipowicz zwróciła niedawno uwagę na problem dotyczący możliwości udziału w referendach lokalnych osób mających (z rozmaitych przyczyn, np. choroby lub wieku) trudności z poruszaniem się oraz osób pozbawionych wolności. W wystąpieniu z 2 października b.r., skierowanym do przewodniczącego Państwowej Komisji Wyborczej, rzecznik podniosła kwestię funkcjonowania odrębnych obwodów głosowania w kontekście potrzeby wprowadzenia ewentualnych zmian legislacyjnych, mających na celu zapewnienie lepszej ochrony praw człowieka i obywatela.
Odrębne obwody głosowania są tworzone po to, by umożliwić korzystanie z praw wyborczych osobom, które – z różnych powodów – nie są w stanie skorzystać ze „zwykłego” lokalu wyborczego. W odrębnych obwodach głosują więc osoby przebywające w trakcie wyborów w szpitalach, domach pomocy społecznej, zakładach karnych, aresztach śledczych oraz w oddziałach wewnętrznych takich zakładów i aresztów. Celem tego rozwiązania, stosowanego na podstawie przepisów Kodeksu wyborczego, jest zapewnienie, by krąg osób efektywnie korzystających z praw wyborczych był jak najszerszy. Rzecznik Praw Obywatelskich zauważa jednak, że podobnych regulacji nie zawiera ustawa o referendum lokalnym. „Przepis art. 54 tej ustawy stanowi jedynie, że referendum przeprowadza się w stałych obwodach głosowania. Stąd też (…) pojawiły się opinie, że tworzenie obwodów odrębnych w przypadku referendum lokalnego nie jest ustawowo nakazane.” Z tego powodu obwody odrębne nie zawsze są tworzone w trakcie lokalnych referendów, co skutkuje wyłączeniem ze współdecydowania o lokalnych sprawach osób przebywających w wyżej wymienionych instytucjach. Dlatego też Rzecznik Praw Obywatelskich postuluje, by do ustawy o referendum lokalnym wprowadzić „przepisy wyraźnie wskazujące, jak ma to miejsce w Kodeksie wyborczym, na konieczność tworzenia obwodów odrębnych.”
W odpowiedzi na wystąpienie RPO, przewodniczący Państwowej Komisji Wyborczej zgodził się z zaprezentowaną przez rzecznik argumentacją i przyznał, że stosowne zmiany w przepisach ustawy o referendum lokalnym są konieczne. „W opinii Państwowej Komisji Wyborczej obowiązek utworzenia odrębnych obwodów głosowania, zatem niezwykle istotna sprawa dla ułatwienia, a w przypadku części osób uprawnionych do głosowania – dla umożliwienia skorzystania z konstytucyjnego prawa do udziału w referendum lokalnym, nie powinien wynikać wyłącznie z interpretacji Konstytucji RP, ustawy – Kodeks wyborczy oraz ustawy o referendum lokalnym, dokonanej przez Państwową Komisję Wyborczą. Jest to kwestia, która w sposób niebudzący wątpliwości powinna zostać uregulowana w drodze ustawowej.” Jak zatem wynika z pisma przewodniczącego, możemy spodziewać się – choć nie jest jasne, w jakiej perspektywie czasowej – inicjatywy legislacyjnej w tym zakresie.
Autor: Anna Krajewska
Źródła: www.portalsamorzadowy.pl, www.rpo.gov.pl
Tekst przygotowano w ramach projektu "Decydujmy razem. Wzmocnienie mechanizmów partycypacyjnych w kreowaniu i wdrażaniu polityk publicznych oraz podejmowaniu decyzji publicznych" współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
